عدم رعایت مقررات قانونی در گودبرداری، صدمه به ساختمان‌های اطراف و ایجاد حوادث ناگوار برای افراد، بخشی از مخاطراتی است که در گودبرداریهای غیراصولی میتواند ایجاد شود. خسارت‌هایی که در پی هر گودبرداری غیراصولی ایجاد میشود، نیازمند تشکیل پرونده و طرح دعوا در مراجع حقوقی و قضایی است و از این منظر، باید مشخص شود چه عواملی در بروز این خسارت نقش داشته‌اند. از نظر تعریف قانونی، گودبرداری به هرگونه حفاری و خاک‌برداری در تراز پایین‌تر از سطح طبیعی زمین یا در تراز پایین‌تر از زیر پی ساختمان مجاور اطلاق میشود. به طور اصولی، اجرای هر پروژه ساختمانی، با مرحله گودبرداری و پیکنی آغاز میشود چرا که پی ساختمان مهمترین رکن هر ساختمان است و اگر پی ساختمان که آجر اول است، به درستی گذاشته نشود، این ساختمان از ایمنی و استحکام لازم برخوردار نبوده و اصطلاحا “تا ثریا میرود دیوار کج!”
بر اساس دستورالعمل اجرایی گودبرداریهای ساختمانی که در سال 92 در کمیته ملی مقررات ساختمان تصویب و از ابتدای خرداد 92 برای اجرا به شهرداریهای سراسر کشور ابلاغ شد، در اجرای یک گودبرداری اصولی، اشخاص مختلفی دارای نقش و مسئولیت هستند و چنانچه در هر یک از مراحل گودبرداری حادثه یا مشکلی ایجاد شود، هر یک از این افراد به تناسب مسئولیت و اهمال احتمالی باید پاسخگوی جبران زیان وارده باشند. به طور کلی مالک ساختمان، مهندس طراح، مهندس مجری و مهندس ناظر چهار شخصیت اصلی در اجرای یک گودبرداری اصولی هستند که اگر هرکدام از اینها وظایف خود را به درستی انجام ندهد، میتواند منجر به بروز حادثه‌ای تلخ شود.
مسئولیت مالک ساختمان در گودبرداریها
مالک ساختمان برای آغاز هر پروژه عمرانی ابتدا باید نسبت به اخذ مجوزهای لازم از شهرداری محل پروژه اقدام کرده و سپس بر اساس بندهای 1، 2 و 4 از مبحث دوم مقررات ملی ساختمان موظف است، عملیات اجرایی ساختمان را به مهندسین دارای پروانه اشتغال به کار در زمینه اجرا واگذار کند. همچنین بر اساس ماده 4 دستورالعمل اجرایی گودبرداری، کارفرما باید ضمن دریافت مشخصات فنی املاک مجاور، آن را در اختیار مجری قرار داده و در صورتی که گودبرداری باعث سرایت خطر به خارج از محدوده پروژه میشود، امکانات و تجهیزات لازم برای ایمن سازی گودبرداری را به مجری ارایه کند. چنانچه گودبرداری بسیار عمیق بوده یا دارای خطر زیاد یا بسیار زیاد باشد، مالک موظف است در قراردادی با یکی از شرکت‌های خدمات فنی آزمایشگاهی ژئوتکنیک، تهیه گزارش‌ها و نقشه‌های موضوعی را به این شرکت‌ها واگذار کند.
مالک ساختمان برای آغاز هر پروژه عمرانی ابتدا باید نسبت به اخذ مجوزهای لازم از شهرداری محل پروژه اقدام کرده و سپس بر اساس بندهای 1، 2 و 4 از مبحث دوم مقررات ملی ساختمان موظف است، عملیات اجرایی ساختمان را به مهندسین دارای پروانه اشتغال به کار در زمینه اجرا واگذار کند. همچنین بر اساس ماده 4 دستورالعمل اجرایی گودبرداری، کارفرما باید ضمن دریافت مشخصات فنی املاک مجاور، آن را در اختیار مجری قرار داده و در صورتی که گودبرداری باعث سرایت خطر به خارج از محدوده پروژه میشود، امکانات و تجهیزات لازم برای ایمن سازی گودبرداری را به مجری ارایه کند. چنانچه گودبرداری بسیار عمیق بوده یا دارای خطر زیاد یا بسیار زیاد باشد، مالک موظف است در قراردادی با یکی از شرکت‌های خدمات فنی آزمایشگاهی ژئوتکنیک، تهیه گزارش‌ها و نقشه‌های موضوعی را به این شرکت‌ها واگذار کند.
مسئولیت‌های مجری گودبرداری
سازنده (مجری) بر اساس ماده 3 دستورالعمل اجرایی گودبرداری باید دارای پروانه اشتغال به کار اجرای ساختمان از وزارت راه و شهرسازی باشد و در صورتی که گودبرداری با خطر زیاد یا خطر بسیار زیاد باشد بر اساس ماده 6 همان دستورالعمل باید از شخص حقوقی (شرکت‌های پیمانکار ساختمانی) استفاده شود. مجری گودبرداری موظف است تا با به کار گرفتن کارکنان واجد صلاحیت، ایمن کردن محیط کار و مصون و محفوظ کردن سلامت و بهداشت کلیه کارگرانی که در کارگاه مشغول به کار هستند، اقدام به اجرای پروژه کند. همچنین مصون و محفوظ کردن سلامت و بهداشت کلیه افرادی که در مجاورت یا نزدیکی (تا شعاع مؤثر) کارگاه ساختمانی هستند یا عبور و مرور، فعالیت یا زندگی می‌کنند، بر عهده مجری است. بر اساس بندهای 1، 2 و 12 مبحث دوازدهم از مقررات ملی ساختمان «تجهیزات و مصالح ساختمانی باید در جایی قرار داده شوند که حوادثی برای عابران، خودروها، تأسیسات عمومی، ساختمان‌ها و… به وجود نیاورند…». حفاظت و مراقبت از ابنیه، خودروها، تأسیسات، تجهیزات و نظایر آن در داخل یا مجاورت کارگاه ساختمانی بخشی دیگر از وظایف مهندس یا شرکت سازنده است. البته مجری باید قبل از اقدام به کار «گزارش بررسی وضعیت ساختمان‌های مجاور» را که توسط مهندس طراح تهیه شده است را کنترل کند و در صورت وجود اشکال یا ایراد جهت رفع آن جلسه‌ای با مهندس طراح و مهندس ناظر برگزار کند.
سازنده (مجری) بر اساس ماده 3 دستورالعمل اجرایی گودبرداری باید دارای پروانه اشتغال به کار اجرای ساختمان از وزارت راه و شهرسازی باشد و در صورتی که گودبرداری با خطر زیاد یا خطر بسیار زیاد باشد بر اساس ماده 6 همان دستورالعمل باید از شخص حقوقی (شرکت‌های پیمانکار ساختمانی) استفاده شود. مجری گودبرداری موظف است تا با به کار گرفتن کارکنان واجد صلاحیت، ایمن کردن محیط کار و مصون و محفوظ کردن سلامت و بهداشت کلیه کارگرانی که در کارگاه مشغول به کار هستند، اقدام به اجرای پروژه کند. همچنین مصون و محفوظ کردن سلامت و بهداشت کلیه افرادی که در مجاورت یا نزدیکی (تا شعاع مؤثر) کارگاه ساختمانی هستند یا عبور و مرور، فعالیت یا زندگی می‌کنند، بر عهده مجری است. بر اساس بندهای 1، 2 و 12 مبحث دوازدهم از مقررات ملی ساختمان «تجهیزات و مصالح ساختمانی باید در جایی قرار داده شوند که حوادثی برای عابران، خودروها، تأسیسات عمومی، ساختمان‌ها و… به وجود نیاورند…». حفاظت و مراقبت از ابنیه، خودروها، تأسیسات، تجهیزات و نظایر آن در داخل یا مجاورت کارگاه ساختمانی بخشی دیگر از وظایف مهندس یا شرکت سازنده است. البته مجری باید قبل از اقدام به کار «گزارش بررسی وضعیت ساختمان‌های مجاور» را که توسط مهندس طراح تهیه شده است را کنترل کند و در صورت وجود اشکال یا ایراد جهت رفع آن جلسه‌ای با مهندس طراح و مهندس ناظر برگزار کند.
مسئولیت‌های مهندس طراح
کلیه طرح‌های ساختمانی و نقشه‌ها و مدارک فنی آن از جمله معماری، سازه و… باید توسط طراح و در حدود صلاحیتی که در زمینه طراحی دارا است، صورت گیرد. طراح یا محاسب سازه ساختمان، شخصی شاغل به کار در دفتر مهندسی یا یک شرکت طراحی ساختمان است که بر اساس پروانه اشتغال به کار مهندسی مسئولیت کار را بر عهده گرفته و باید پیش از آغاز کار، از محل ملک بازدید کرده و از وضعیت و موقعیت محوطه از لحاظ موارد مؤثر در تعیین کلیت سامانه‌های سازه و محاسبات فنی ذی‌ربط اطلاع پیدا کند. طراح همچنین باید گزارش بررسی وضعیت ساختمان‌های مجاور را به مهندس مجری ارایه کند.
کلیه طرح‌های ساختمانی و نقشه‌ها و مدارک فنی آن از جمله معماری، سازه و… باید توسط طراح و در حدود صلاحیتی که در زمینه طراحی دارا است، صورت گیرد. طراح یا محاسب سازه ساختمان، شخصی شاغل به کار در دفتر مهندسی یا یک شرکت طراحی ساختمان است که بر اساس پروانه اشتغال به کار مهندسی مسئولیت کار را بر عهده گرفته و باید پیش از آغاز کار، از محل ملک بازدید کرده و از وضعیت و موقعیت محوطه از لحاظ موارد مؤثر در تعیین کلیت سامانه‌های سازه و محاسبات فنی ذی‌ربط اطلاع پیدا کند. طراح همچنین باید گزارش بررسی وضعیت ساختمان‌های مجاور را به مهندس مجری ارایه کند.
مسئولیت‌های مهندس ناظر
همانگونه که از اسم مهندس ناظر مشخص است، ناظر شخص حقیقی یا حقوقی است که بر اجرای صحیح عملیات ساختمانی نظارت می‌کند. ناظر باید بر عملیات گودبرداری نظارت متناوب داشته و به ازای هر مرحله گودبرداری یا حداکثر هر 3 متر عمق گودبرداری اقدام به ارایه گزارش‌های وضعیت گودبرداری به شهرداری کند و در صورت مشاهده موارد تخلف از ناحیه عوامل اجرایی در حین کار، موظف است علاوه بر تذکر کتبی به مجری موارد تخلف را به شهرداری و سازمان نظام‌مهندسی اعلام کند.
همانگونه که از اسم مهندس ناظر مشخص است، ناظر شخص حقیقی یا حقوقی است که بر اجرای صحیح عملیات ساختمانی نظارت می‌کند. ناظر باید بر عملیات گودبرداری نظارت متناوب داشته و به ازای هر مرحله گودبرداری یا حداکثر هر 3 متر عمق گودبرداری اقدام به ارایه گزارش‌های وضعیت گودبرداری به شهرداری کند و در صورت مشاهده موارد تخلف از ناحیه عوامل اجرایی در حین کار، موظف است علاوه بر تذکر کتبی به مجری موارد تخلف را به شهرداری و سازمان نظام‌مهندسی اعلام کند.
مسئولیت نهادهای قانونی در گودبرداریها
علاوه بر مسئولیت‌های ذکرشده در بالا، شهرداریها، سازمان نظام مهندسی و ادارات راه و شهرسازی سراسر کشور از نظر صدور مجوز ساخت، ارایه مجوز به مهندسان و شرکت‌های واجد صلاحیت و نظارت بر نقشه‌ها و پیشرفت کار، مسئولیت‌هایی را بر عهده دارند.
علاوه بر مسئولیت‌های ذکرشده در بالا، شهرداریها، سازمان نظام مهندسی و ادارات راه و شهرسازی سراسر کشور از نظر صدور مجوز ساخت، ارایه مجوز به مهندسان و شرکت‌های واجد صلاحیت و نظارت بر نقشه‌ها و پیشرفت کار، مسئولیت‌هایی را بر عهده دارند.
جبران خسارت ناشی از گودبرداریهای غیر اصولی
پس از بیان مسئولیت‌های ابتدایی افراد در اجرای یک گودبرداری اصولی، حال اگر اجرای اصولی یا غیر اصولی گودبرداری منجر به وقوع حادثه، بروز خسارت یا آسیب جانی شود، چه کسی مسئول جبران آن است؟ در هر مرحله از گودبرداری اشخاص حقیقی و حقوقی متعددی با مسئولیت‌ها و نقش‌های مشخص حضور دارند. پیگیری خسارت وارده در نتیجه گودبرداری از دو طریق قابل پیگیری است که نخست شامل دادگاه و مراجع قضایی و دوم شورای انتظامی سازمان نظام مهندسی ساختمان میشود.
پس از بیان مسئولیت‌های ابتدایی افراد در اجرای یک گودبرداری اصولی، حال اگر اجرای اصولی یا غیر اصولی گودبرداری منجر به وقوع حادثه، بروز خسارت یا آسیب جانی شود، چه کسی مسئول جبران آن است؟ در هر مرحله از گودبرداری اشخاص حقیقی و حقوقی متعددی با مسئولیت‌ها و نقش‌های مشخص حضور دارند. پیگیری خسارت وارده در نتیجه گودبرداری از دو طریق قابل پیگیری است که نخست شامل دادگاه و مراجع قضایی و دوم شورای انتظامی سازمان نظام مهندسی ساختمان میشود.
الف) مراجعه به دادگاه: هرکس که در نتیجه اجرای یک پروژه ساختمانی از جمله گودبرداری دچار خسارت شود، میتواند با ارایه دادخواست به دادگاه جبران خسارت وارده را طلب کند. طبق ماده یک قانون مسئولیت مدنی مصوب 1339 «هرکس بدون مجوز قانونی عمدا یا در نتیجه بیاحتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر که به موجب قانون برای افراد ایجاد شده است، لطمه‌ای وارد کند که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود است.» و طبق ماده 2 همین قانون دادگاه با بررسی موضوع و تعیین میزان خسارت رای به جبران خسارت اعم از مادی یا معنوی توسط واردکننده زیان خواهد داد. همچنین بر اساس قانون مدنی، گودبرداری در زمره عملیات‌های خطرناک است که کوچک‌ترین بیاحتیاطی و قصور میتواند باعث بروز خسارت‌های هنگفتی به املاک مجاور، عابران، وسایل نقلیه و…شود لذا با استناد به ماده 333 قانون مدنی که حاکی از مسئول بودن مالک نسبت به خسارات وارده از خرابی بنا است، میتوان مالک را در خسارت‌های وارده مسئول دانست.
ب) مراجعه به شورای انتظامی: اگر خسارت در نتیجه اهمال مهندس اجرا یا طراح باشد، امکان طرح موضوع از سوی شورای انتظامی سازمان نظام مهندسی نیز قابل پیگیری است. طبق قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان مصوب 1374، هر کدام از واحدهای نظام مهندسی استان‌ها دارای یک شورای انتظامی است. بر اساس ماده 85 همین قانون، وظیفه این شورا رسیدگی به شکایات و دعاوی اشخاص حقیقی و حقوقی درباره تخلفات حرفه‌ای، انضباطی و انتظامی مهندسان و کاردان‌های فنی عضو نظام مهندسی یا دارندگان پروانه اشتغال است. بر همین اساس، فرد زیان‌دیده از حادثه گودبرداری غیراصولی میتواند با در دست داشتن مستندات لازم نسبت به مهندس ناظر ملک مجاور که سبب تخریب شده است، شکایت مطرح کند. شورای انتظامی موظف است بر اساس تکلیف قانونی موضوع را بررسی و مهندس ناظر را به جهت غفلت، اهمال، اشتباه یا تقصیر و … محکوم کند. بدیهی است شورای انتظامی فقط در راستای تخلف مهندس مربوطه موضوع را بررسی کرده و مجازات تعیین‌شده نیز صرفا از باب تخلف فردی بوده که ممکن است از اخطار و درج در پرونده تا تقلیل و تنزل پروانه و تعلیق پروانه را شامل شود.
